مذاکرات 5+1 (رویکردها، نتایج و عواقب)

      سیر تحولات روابط ایران و آمریکا پس از پیروزی انقلاب­اسلامی و بررسی دکترین­های سیاست­خارجی رؤسای جمهور آمریکا علیه جمهوری­اسلامی­ایران حاکی از رویارویی و تقابل بین دو کشور در هر دو سطح تعارضات ماهوی و اختلافات در اصول رفتاری دارد. دامنه این تعارضات با روی کار آمدن رؤسای دموکرات از کاهش نسبی برخوردار می­گشت. به عنوان مثال با روی کار آمدن باراک اوباما و انعقاد برجام، به نظر می­رسید، فصل نوینی در روابط دو کشور گشوده گردد.به همین دلیل، پس از اجرای تعهدات دو طرف بر اساس برجام، تحریم­های بین­المللی علیه برنامه هسته­ای ایران در تاریخ 26 دیماه 1394 در پی گزارش آژانس بین­المللی انرژی اتمی مبنی بر پایبندی ایران به تعهداتش لغو، برخی تعلیق و برخی اجرایش موقتاً متوقف شد. از این دوران که با پایان یافتن تحریم­های ضد ایرانی آغاز شده است،عموماً با عنوان پسابرجام یا پساتحریم یاد می­شود.هرچند که در عمل چنین امری رخ نداد و با کارشکنی آمریکا و اروپایی­ها عملاً این ایران بود که به تعهدات خود کامل عمل نموده بود و بسیاری از تحریم­های هسته­ای به بهانه­های دیگر از جمله:مسائل حقوق بشر، حمایت از تروریسم، توانایی موشکی دوباره وضع گردید.با روی کار آمدن دونالد جی.ترامپ به عنوان رئیس جمهور ایالات­متحده در سال 2016،وی تا حد زیادی رویکردهای نومحافظه­کاران را طراحی و اجرا نمود.وی با فاجعه قلمداد کردن برنامه جامع اقدام مشترک[1] یا برجام، ایالات متحده را بزرگترین بازنده­ی این قرارداد تلقی کرد و این مسئله را فرصتی برای جمهوری­اسلامی ایران در نظر گرفت تا با سهولت بیشتری به اقدامات ماجراجویانه خود در منطقه و حمایت از شبه نظامیانی همچون حزب­الله لبنان،حشد­الشعبی عراق،انصارالله یمن و دیگر نیروهای شیعی منطقه مبادرت نماید.در نهایت دونالد ترامپ پس از 16 ماه کش و قوس­های فراوان در تاریخ 18 اردیبهشت 1397 بصورت رسمی اعلام نمود که آمریکا از برجام خارج شده است.

نتایج بدست آمده از این توافق را بصورت خلاصه می­توان در قالب موارد زیر ارائه نمود:

1-پذیرش رسمی ایران در باشگاه هسته‌ای جهان،

2- پذیرش محدودیت­های شدید کمی و کیفی در فعالیت­های هسته­ای و انصراف از صد حق هسته­ای در زمان های ده­ساله، پانزده­ساله و بعضاً همیشگی؛

3-پذیرفتن دسترسی­ها و بازرسی­های غیرمتعارف توسط سازمان بین­المللی انرژی هسته­ای؛

4- دریافت چند اجازه محدود و مشروط در حوزه غنی­سازی؛

5-خاتمه،تعلیق و توقف برخی از تحریم­ها با امکان بازگشت فوری آنها؛

6- پذیرش موضوع تحقیق و توسعه(R&D)در بخش هسته‌ای از سوی طرف‌های مقابل؛

7-باقی ماندن همه­ی مسیرهای تحریم­های اتحادیه اروپا،آمریکا و شورای امنیت؛

8-اتحادیه اروپا برخی از تحریم­ها را لغو، برخی را تعلیق و برخی دیگر را هشت سال پس از اجرای برجام تعلیق می­کند.

9- مطابق متن برجام در صورت عدم خروج آمریکا از برجام؛ آمریکا هیچکدام از تحریم های اقتصادی و مالی هسته­ای را لغو نمی­کرد و فقط برخی تحریم­های اقتصادی و مالی ثانویه­ی هسته­ای را هر 120 روز توسط دستور رئیس­جمهور توقف موقت اجرا (cease) می­نمود؛ که برخی از همین تحریم­های اقتصادی و مالی ثانویه هسته ای مربوط به دستورهای اجرایی رئیس جمهور آمریکا نیز استثنا شده بود.مطابق متن برجام هیچکدام از تحریم های اولیه اقتصادی و مالی هسته­ای و تحریم­های ایالتی لغو، تعلیق و حتی توقف موقت اجرا نمی­شد.

     پس از خروج آمریکا از برجام و تبدیل شدن آن به یک توافق مرده و وقت کشی­های مختلف اروپایی­ها در چگونگی اجرای برجام پس از خروج آمریکا، با روی کار آمدن جو بایدن مذاکرات بازگشت به برجام و احیای این توافق آغاز شد و ۶ دور مذاکرات در وین انجام شده است. مذاکرات وین با این هدف آغاز شد که ایالات‌متحده به برجام برگردد و تمامی تعهدات سال‌ ۲۰۱۵ را مورد پذیرش قرار دهد.درحالی‌که هرگونه مذاکره تابعی از سیاست قدرت و شکل خاصی از موازنه قدرت خواهد بود.آمریکایی‌ها اگرچه به این موضوع اشاره دارند که انگیزه برگشت به برجام را دارا هستند،اما در عین حال از سازوکارهای مفهومی برای تنظیم دستور کار جدیدی بهره می‌گیرند که اولا تعهدات آمریکا را کاهش دهد و ثانیا زمینه برای شکل‌گیری تعهدات و تکالیف بیشتر از سوی ایران را فراهم آورد.دستور کار مذاکرات هسته‌ای وین ماهیت کاملا پیچیده و در هم‌تنیده‌ای با سایر موضوعات راهبردی و امنیت ملی دارد.آمریکایی‌ها درصدد هستند تا شکل جدیدی از دیپلماسی گام‌به‌گام با ادبیات متنوع و تعهدات جدید را در دستور کار قرار دهند.مساله مربوط به پایان دادن به تحریم‌ها مفهوم کلی در ادبیات آمریکایی محسوب می‌شود.آمریکا موضوع تحریم‌های برجامی را در دوران دونالد ترامپ تکثیر کرده و آن را در حوزه‌های مختلف تحریم موشکی، منطقه‌ای و حقوق‌بشر نهادینه کرده است. تکثیر تحریم‌های اقتصادی و راهبردی ایران توسط آمریکا چالش بزرگ مذاکرات وین محسوب می‌شود.

در حال حاضر با توجه به روی کار آمدن دولت سیزدهم از اواسط مردادماه، مذاکرات وین متوقف شده و همه نگاه­ها به دولت حجت الاسلام ابراهیم رئیسی است و اینکه وی و تیم وزارت خارجه جدید چگونه می­توانند این توافق مرده را زنده و از حداقل منفعت­های آن، کشور بهره­مند گردد

1. Joint Comprehensive Plan of Action